Kararlar Işığında Zorunlu Aşı

 

 

Zorunlu aşının hukuk dünyasındaki tartışmalı yeri özellikle geçirdiğimiz pandemi sürecinde tekrar alevlendi. Tüm dünyada tartışılan bu başlık çeşitli hukuk kararlarına konu oldu. Bu karaları incelediğimizde ise hukuk dünyasının kafasının karışık olduğunu görmekteyiz. Bu yazımızda biraz karar incelemesi yapıp, konuya yarışan haklar açısından bakacağız.

 

Ì Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Vavřička ve Diğerleri (Başvuru No. 47621/13 ve Diğer 5 Başvuru, 08/04/2021)

Göz atacağımız ilk karar Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nden. Başvurucuların tek tek iddialarını açıklamak yerine temel dayanaklarını aktaracağım. O da şudur ki; başvuranlar yasal aşılama yükümlülüğüne uymamanın kendileri açısından doğuracağı sonuçları AİHS’nin 8. Maddesi kapsamındaki özel hayata saygı haklarıyla bağdaşmadığını iddia etmişlerdir.

Madde 8 ‘Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve yazışmasına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.’

Burada başvuruculara uygulana temel iki müeyyide vardır. Birincisi ebeveynlere, çocuklarına devlet tarafından zorunlu tutulan aşı takvimine uymamaları sonucu uygulanan para cezasıdır. İkincisi ise zorunlu tutulan aşıları olmayan çocukların sınıfa alınmayarak eğitim hakkına ulaşımlarının engellenmesidir.

Kararda ayrıca başvurucuların iç hukuk yollarında elde ettikleri sonuçlara da yer verilmiştir. Burada Anayasa Mahkemesinin verdiği karadan alıntılamak istediğim bir yer var.

‘‘Anayasa Mahkemesi, temyizde bulunanların [çocuklarına] aşı yaptırmayı reddetmelerine neden olan ve aşılama konusunda tartışmasız ve önemli kamu yararına rağmen temel olarak özerkliklerine saygı gösterilmesini gerektiren herhangi bir istisnai veya ikna edici ve tutarlı bir şekilde ileri sürülen gerekçeler tespit etmemiştir.’’

Anayasa Mahkemesi burada açıkça kişisel haklarla toplumsal yükümlülükler çakıştığında önceliğin tartışmasız bir şekilde kamu yararına tanınması gerektiğini ifade ediyor. Bir tarafta AİHS’de de kendine yer bulan özel ve aile hayatına saygı hakkı, düşünce özgürlüğü ve eğitim hakkı diğer tarafta ise toplum sağlığı ve kamu yararı…Hakların birbirini sınırlamadan özgürce var olamadığı bir durum söz konusu. Aşı uygulamasının özel hayata saygı hakkına yönelik bir müdahale olduğu ortadadır. Peki bu müdahale meşru amaçlara uygun ve demokratik toplumda gerekli görülerek zorunlu tutulabilir mi?

AİHM’nin yaptığı değerlendirme ise hem yerel hukuk hem de AİHS hükümlerine dayanmaktadır. Buna göre;

 ‘‘Hükümet tarafından öne sürüldüğü ve yerel mahkemeler tarafından da kabul edildiği üzere, aşı görevinin güdülen amaçları bakımından, ilgili mevzuatın amacı, sağlık açısından ciddi risk oluşturabilecek hastalıklara karşı koruma sağlamaktır. Bu hem söz konusu aşıları yaptıranları hem de aşılanamayan ve bu nedenle savunmasız durumda olan, söz konusu bulaşıcı hastalıklara karşı korunmak için toplumun genelinde yüksek düzeyde aşılamanın sağlanmasına dayanan kişileri ifade etmektedir. Bu amaç, 8. maddede tanınan sağlığın korunması ve başkalarının haklarının korunması amaçlarına karşılık gelmektedir.’’

Mahkeme, kararını özellikle yerel hukuk sisteminin zorunlu aşı uygulamasına yer verdiği düzenlemeleri hem çevre ülkelerin hukuk sistemlerinin konuya bakış açısına yer vererek oluşturmuştur.

Ì Anayasa Mahkemesi Halime Sare Aysal Başvurusu (Başvuru Numarası: 2013/1789)

İkinci karar kendi hukuk sistemimizden, bir başka bakış açısı.

 Başvurucu, çocuğuna bebeklik dönemi aşılarının yapılmasını kabul etmediği için ilk derece mahkemesi tarafından sağlık tedbiri yaptırımıyla karşı karşıya kalıyor. Bu karar, maddi ve manevi varlığın korunması ve geliştirilmesi hakkının ihlali olduğu iddiasıyla Anayasa Mahkemesine taşınıyor.

Mahkeme, kararında ilgili hukuk başlığı altında “Koruyucu ve destekleyici tedbirler’’ ile sağlık tedbirlerinin 5395 sayılı kanundaki tanımlarına yer veriyor. Buna göre;

“(1) Koruyucu ve destekleyici tedbirler, çocuğun öncelikle kendi aile ortamında korunmasını sağlamaya yönelik danışmanlık, eğitim, bakım, sağlık ve barınma konularında alınacak tedbirlerdir. Bunlardan;

 d) Sağlık tedbiri, çocuğun fiziksel ve ruhsal sağlığının korunması ve tedavisi için gerekli geçici veya sürekli tıbbî bakım ve rehabilitasyonuna, bağımlılık yapan maddeleri kullananların tedavilerinin yapılmasına,     Yönelik tedbirdir.”

Yerel mahkeme başvurucunun çocuğunu ‘korunmaya muhtaç çocuk’ olarak değerlendirip, üstte tanımına yer verilen sağlık tedbirine karar verirken, AYM aksi yönde olup hak ihlaline hükmetmiştir.

Mahkeme oybirliği ile Anayasa’nın 17. Maddesinin ihlal edildiğine karar vermiştir. Madde şöyledir;

 “Herkes, yaşama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.

 Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tabi tutulamaz.”

Mahkeme, özel hayata saygı kapsamının geniş değerlendirilip, aşı uygulamasının da buna dikkat edilerek ele alınmasını doğru bulmuştur. Burada özellikle AİHS’nin 8. Maddesine vurgu yapmıştır. Karar metninde AİHM’nin farklı kararlarına atıfta bulunularak, tıbbi müdahalelerin boyutu ne kadar küçük olursa olsun, belirtilen haklara müdahale teşkil ettiğinin altı çizilmiştir.

Tıbbi müdahalelerde aranılacak en temel unsur kişinin rızası olacaktır. Velayet ve vesayet durumlarında bu müdahaleler için aranacak rıza ise küçük veya kısıtlının, veli ya da vasisinden beklenir.

AYM bu ve birçok gerekçe ile hüküm vermiştir. Kararın tamamen bir özetini çıkarmak bu yazının kapsamını fazlaca genişletecektir.

Sonuç olarak diyebiliriz ki aşı alanında, bireysel sağlık hakkı (tedavi özgürlüğü dahil) ile başkalarının birlikte var olan ve karşılıklı hakları ve çıkarları arasında bir denge sağlanması gerektiği ortadadır. Bu dengeyi sağlaması gerekense yürürlükteki hukuktur. Verilen karalar da ülkelerin yürürlükteki hukuklarının öncelik verdiği haklar ekseninde oluşmaktadır.

Bu yazıda geçen kararları ve zorunlu aşıya yer veren daha pek çok mahkeme kararını HUDOC ve T.C. Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası’ndan bulabilirsiniz.

 

Av. DENİZ EKİN BAL